Pierwsze pisemne wzmianki o Brzozowie pochodzą z połowy XIV wieku. 2 października 1359 r. Kazimierz Wielki wydał dokument synowi Wojosta z Sobinowa, Stefanowi, na mocy którego miała powstać osada. W 1384 r. królowa Maria oddała Brzozów biskupowi przemyskiemu; w ten sposób powstał drugi zespół ziem biskupich na ziemi sanockiej. W 1386 r. obok wsi Brzozów, powstało miasto o tej samej nazwie, korzystnie położone na skrzyżowaniu dwóch ważnych szlaków handlowych, z Węgier do Lwowa oraz z Domaradza do Rzeszowa. Do rozwoju miasteczka przyczynili się także biskupi przemyscy, którzy utworzyli tu swoją siedzibę. Jeden z nich, Piotr Chrząstkowski przebywał w miasteczku w latach 1435–1452. Wybudował tu drewniany pałac, który w XVII w. otoczono wałami i fosami. W latach 1508 i 1578 miasto zajmowało trzecie miejsce pod względem płacenia podatków w ziemi sanockiej. Prawdopodobnie od XV w. działała szkoła przy miejscowym kościele parafialnym. Wiadomo, że w latach 1424–1621 na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie studiowało 26 studentów z Brzozowa. Już w XVI w. miasto posiadało szpital. W tym okresie powstała pierwsza organizacja rzemieślnicza, tzw. Bractwo Rzemieślnicze pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny.
W XVI–XVII w. Brzozów przeżywał szereg klęsk i niepowodzeń, które doprowadziły do zatrzymania rozwoju. W latach 1603, 1622, 1633, 1652 ucierpiał od zaraz, wyniszczających ludność miasteczka. Wielkie pożary niszczyły Brzozów w latach 1681, 1691, 1693. W lipcu 1619 r. wkroczyła tu chorągiew starosty sandomierskiego Stanisława Lubomirskiego. Żołnierze ograbili okoliczną ludność, zabrali żywność, bydło i wino. Były także ofiary śmiertelne. W 1624 r. tereny te najechali Tatarzy, którzy spalili i zgrabili Brzozów. Skutki najazdu musiały być bardzo dotkliwe, skoro właściciele postanowili po tych wydarzeniach otoczyć dwór systemem fortec wodno-ziemnych; wały miejskie wzmocniono ostrogami i fosami.
Tragiczny w swych skutkach był także najazd wojsk księcia Siedmiogrodu Jerzego II Rakoczego w 1657 roku. Miasto zostało ograbione i spalone, podczas pożaru zostały zniszczone księgi i dokumenty miejskie. Skutkiem tego było wydanie nowych przywilejów w 1676 roku. Z wydarzeniami tymi wiąże się historia obrazu Matki Bożej Ognistej, czyli Matki Bożej z Dzieciątkiem i św. Janem Chrzcicielem. Według tradycji obraz ten znaleziono nieuszkodzony na zgliszczach kościoła. W nowej świątyni powstałej w 1758 r. utworzono boczną kaplicę, w której umieszczono wizerunek Maryi jako cudownie broniącej miasta.
Po upadku Polski Brzozów znalazł się w granicach Galicji. Austriacy wprowadzili swoją administrację i wiele zmian. Tutejsza ludność musiała całkowicie podporządkować się reformom józefińskim. Dotkliwe w skutkach okazały się: likwidacja kolegiaty, kapituły, seminarium duchowego oraz kasata zakonów misjonarzy i paulinów. Działania te stały się przyczyną upadku gospodarczego Brzozowa. Inną ważną zmianą dokonaną przez Austriaków był zniesienie zakazu osadnictwa Żydów. Wyznawcy judaizmu szybko zaczęli się osiedlać w Brzozowie; w 1857 r. było ich 306 na 2903 mieszkańców.
W 1859 r. Brzozów stał się siedzibą samodzielnego powiatu. Od tego czasu zaczął się ponowny rozwój, intensywny zwłaszcza w dobie autonomii Galicji. Powstało wiele nowych instytucji: szkoła czteroklasowa (1868), ochotnicza straż pożarna (1874), Powiatowe Towarzystwo Zaliczkowe (1888), Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” (1893). Ponownie zaczęło rozwijać się rzemiosło. W 1887 r. było tu 313 warsztatów rzemieślniczych, zgrupowanych w 15 cechach. Pod koniec XIX w. powstało w mieście Towarzystwo Harmonia, kontynuowane przez chór Lutnia.
Dobrą koniunkturę przerwał wybuch I wojny światowej. Miasteczko wprawdzie nie ucierpiało podczas działań wojennych, ale pogorszyła się sytuacja materialna mieszkańców.
Odzyskanie niepodległości przyniosło wielką euforię i radość. W latach 1926–1928 odkryto tu źródła solanki jodobromowej o właściwościach leczniczych. Szybko wybudowano drewniany dom zdrojowy, łaźnie, basen, korty tenisowe i pomieszczenia gospodarcze. W tym okresie miasto posiadało również dwie kopalnie ropy naftowej, cegielnie, trzy młyny, 83 warsztaty rzemieślnicze, aptekę, pocztę, kino oraz 16 karczm i wyszynków.
Przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego liczono na wybudowanie połączenia kolejowego, którego plan powstał już przed I wojną światową. W tym czasie miasteczko zostało też wprowadzone do planów Centralnego Okręgu Przemysłowego, jednak nie zlokalizowano tu ani jednego zakładu. Wszystko to przyczyniło się do tego, że Brzozów pozostawał jednym z najbiedniejszych powiatów Małopolski.
We wrześniu 1939 r. Brzozów znalazł się na uboczu głównych działań wojennych. Niemcy zajęli miasto 9 września 1939 roku. Według rozporządzenia z 26.10.1939 r. region przeszedł do powiatu sanockiego, a 15.11.1941 r. – do powiatu krośnieńskiego. Utworzono tu posterunek żandarmerii. Okupant niemiecki, jak wszędzie, wprowadził terror i strach. Za złamanie nakazów i rozkazów groził areszt, więzienie, prace przymusowe lub wywóz do obozów koncentracyjnych. Jednak ruch oporu zawiązał się już w pierwszych tygodniach wojny. Od 1940 r. działała w Brzozowie Narodowa Organizacja Wojskowa, a także Związek Walki Zbrojnej. Na terenie powiatu powstało także 25 placówek Armii Krajowej. Od 1943 r. AK przystąpiło do systematycznej działalności sabotażowej i dywersyjnej. Liczne organizacje konspiracyjne na tym terenie posiadali także ludowcy skupieni w Ruchu Oporu Chłopów i Straży Chłopskiej.
24 lipca 1944 r. ostatnie oddziały niemieckie wycofały się do Jasła. Dwa dni później zlikwidowano posterunek żandarmerii oraz urzędy okupacyjne. Do rozstrzygających walk doszło we wrześniu i październiku 1944 roku. Po zakończeniu działań wojennych rozpoczął się okres odbudowy. Nastąpił rozwój gospodarczy, powstały zakłady przemysłowe, nowe domy mieszkalne, szkoły, biblioteka itp.
BIBLIOGRAFIA
- Brzozów. Zarys Monograficzny, red. J.F. Adamski, Brzozów 1990.
